Ársgömul grein um áhættumat Hafró

Fyrir réttu ári birtist þessi grein eftir mig í Morgunblaðinu og olli hún þó nokkru fjaðrafoki, m.a. lentu sjávarútvegsráðherra og formaður Landssambands Fiskeldisstöðva í orðaskaki vegna hennar auk þess sem ýmsir aðriri skrifuðu greinar vegna hennar í framhaldinu.  Vegna þessara tímamóta er kannski við hæfi að birta hana á hinu víðlenda interneti: 

Nú nýlega lét Hafrannsóknarstofnun Íslands vinna fyrir sig skýrslu sem kallast „Áhættumat vegna mögulegrar erfðablöndunar frá laxeldi“ og hefur skýrslan verið birt á heimasíðu stofnunarinnar www.hafogvatn.is.

Það þarf ekki að rýna lengi í skýrsluna til þess að sjá að á henni eru fjölmargir vankantar.  Í titli skýrslunnar er hún sögð vera áhættumat en það er rangnefni af því að í henni er ekki framkvæmt eiginlegt áhættumat.

Þegar áhætta er reiknuð er formúlan í sinni einföldustu mynd margfeldi líkinda og afleiðinga sem eru stuðlar sem fundnir eru út með ýmsum leiðum, allt eftir því hvert viðfangsefnið er.

Í skýrslunni er aðeins annar liður jöfnunnar, þ.e. líkindi, reiknaður út og afar hæpnar forsendur notaðar til þess og má segja að um sé að ræða reiknireglu.  Inn í jöfnuna eru valdir stuðlar sem eru ekki í neinu samhengi við raunveruleikann eða fyrirliggjandi rannsóknir og jafnvel án þess að heimilda sé getið.

Þessi hugmynd að líkani er heimatilbúin og engar tilraunir hafa verið gerðar til að sannreyna það. Það verður því að skoðast eins og áður segir sem svokölluð „reikniregla“ sem hefur ekkert vísindalegt gildi og væri því mjög svo óábyrgt að ætla að hafa skýrsluna til hliðsjónar við stefnumótun í fiskeldi.

Sem dæmi um stuðla sem notaðir eru í reiknireglunni eru gamlar norskar tölur um slysasleppingar sem aukinheldur eru margfaldaðar með stuðlinum 4. Höfundar reiknireglunnar ákveða að velja stuðulinn 4 fremur en 3, 2 eða 1 nú eða einhverja allt aðra tölu en engan rökstuðning er að finna fyrir þessu vali.

Fram kemur í skýrslunni að fjöldi laxa sem sleppur úr kvíum sé á stöðugri niðurleið en skýrsluhöfundar kjósa þrátt fyrir það að taka ekki tillit til þeirrar staðreyndar við útreikninga sína þó að tölurnar séu afgerandi. Miklar framfarir hafa orðið á búnaði sem notaður er í fiskeldi eftir að gæðastaðlar voru teknir upp og slysasleppingum hefur fækkað verulega

Í lok maí s.l. höfðu t.d. aðeins borist  tilkynningar til Norskra yfirvalda um að 24 laxar hafi sloppið.

Hið svokallaða líkan gefur því einhverja furðulega niðurstöðu eða líkindi á að atburður geti gerst.  Til þess að klára dæmið og reikna út áhættuna þarf að finna stuðul fyrir afleiðingarnar en þann lið vantar inn í útreikningana en meta þyrfti áhættuna fyrir hverja á eða svæði fyrir sig ef nækvæmni í vinnubrögðum er óskað. 

Og hverjar yrðu svo afleiðingarnar fyrir Breiðdalsá?  Svarið er litlar sem engar nema ef til vill jákvæðar.

Áin er hafbeitará en eldisfiski hefur verið sleppt í ána frá árinu 1967 og hefur verið notast við nokkra mismunandi stofna við þá starfsemi. Í ánni er því ekki villtur stofn sem getur orðið fyrir áhrifum enda virðist lax eiga erfitt með að klekja út hrognum sínum þar hvort sem um er að kenna hve köld áin er eða öðrum óhagstæðum skilyrðum.  Það er því falskur tónn í því að vilja koma í veg fyrir fiskeldi með það í huga að verja einhvern ímyndaðan sérstakan laxastofn í Breiðdalsá sem ekki er til en sú spurning vaknar hvað hefur orðið um  náttúrulegan bleikjustofn sem eitt sinn var í ánni eftir að sleppingar á laxi í ánna fóru að aukast?

Hagræn neikvæð áhrif verða engin af því að menn munu eftir sem áður koma í Breiðdalsá til þess að veiða.

Ef til vill má leiða líkum að því að áhrifin yrðu jákvæð með sterkari samfélögum á austfjörðum.

Það skýtur óneitanlega skökku við að verndargildi eldisár vegi meira en lífsviðurværi íbúa á Austfjörðum.  Árið 2004 var ákveðið með lögum að aðeins mætti stunda fiskeldi á ákveðnum svæðum við landið og var gert ráð fyrir að hugsanlegum áhrifum laxeldis mundi gæta á svæðum sem voru talin síður viðkvæm og ekki hafa til að dreifa þekktum og stórum veiðiám. Breiðdalsá tilheyrir ekki þeim ám. 

Á Djúpvaogi vinna nú um 50 manns beint og óbeint við fiskeldi og allir hljóta að sjá að það yrði mikið áfall ef þau störf hyrfu vegna þessarar skýrslu.  Ábyrgð þeirra sem ráða er mikil.  Það væri alls ekki faglegt að nota skýrsluna sem tæki til þess að ákvarða framtíðarfyrirkomulag fiskeldis á austfjörðum og svo sannarlega væri verið að fórna meiri hagsmunum fyrir minni á röngum forsendum af því að hér er ekki um vísindalegt plagg að ræða.  Það er hins vegar ekkert því til fyrirstöðu að laxveiði og laxeldi geti blómstrað hlið við hlið hér á landi sem annars staðar, landi og þjóð til heilla.

Það væri virkilega óábyrgt að ætla að láta þessa skýrslu ráða ferðinni í uppbyggingu fiskeldis við Ísland vegna þess að hún er ekki nægilega vel unnin en í henni er farið á svig við grundvallarþætti vísindalegra vinnubragða og verklags og suðst við getgátur og sögusagnir án heimilda.

Mikið er í húfi, orðspor Hafró, hagsmunir sveitarfélaga á svæðum sem hafa átt undir högg að sækja, lífsviðurværi fjölda fjölskyldna, auk þess sem uppbyggingu sem kostað hefur milljarða er teflt í tvísýnu.

Það væri óábyrgt að ætla láta Breiðdalsá, sem er ekki skilgreind sem á með villtan laxastofn, ráða byggðaþróun og atvinnuuppbyggingu á Austfjörðum.